Các chuyên gia y tế đang kêu gọi sử dụng một cách đơn giản và hiệu quả cao để ngăn chặn đại dịch Covid-19 được gọi là “convalescent serum treatment“, tạm dịch là điều trị bằng huyết thanh của những người mới khỏi bệnh (gọi tắt là kháng huyết thanh).

Khái niệm liệu pháp miễn dịch thụ động

Liệu pháp sử dụng kháng huyết thanh còn gọi là liệu pháp miễn dịch thụ động, hiểu đơn giản là lấy kháng thể từ huyết thanh (của người hoặc động vật kháng bệnh) để truyền cho những người chưa có khả năng kháng bệnh nhằm mục đích phòng ngừa hoặc điều trị (Hình 1). Kinh nghiệm từ những đợt bùng phát virus corona khác (SARS, 2003) cho thấy huyết thanh từ những người vừa khỏi bệnh có chứa kháng thể trung hòa được virus gây bệnh.

Hiệu quả của liệu pháp miễn dịch thụ động phát huy tốt nhất khi vừa xuất hiện triệu chứng, điều này khiến kháng huyết thanh sử dụng để điều trị dự phòng tốt hơn so với sử dụng để điều trị bệnh. Tùy thuộc vào lượng kháng thể và loại kháng thể mà hiệu quả bảo vệ có thể kéo dài từ vài tuần đến vài tháng

Tiền lệ điều trị bệnh nhiễm virus bằng kháng huyết thanh

Vào đầu thế kỷ 20, kháng huyết thanh đã từng được sử dụng để điều trị bệnh sởi, bại liệt, quai bị, thủy đậu. Trong đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918, kháng huyết thanh cũng giúp giảm 50% nguy cơ tử vong của người bệnh. Trong đại dịch cúm H1N1 năm 2009 – 2010, kháng huyết thanh đã được sử dụng cho những ca nhiễm H1N1 nghiêm trọngcần được chăm sóc đặc biệt.

Tương tự, kháng huyết thanh cũng đã được sử dụng trong dịch Ebola ở Tây Phi năm 2013. Nhiều bằng chứng cho thấy sử dụng kháng huyết thanh cho dịch cúm H5N1, H7N9 có hiệu quả cao khi toàn bộ bệnh nhân đều sống sót.

Mặc dù những virus này không phải SARS-CoV-2 và dịch bệnh này không phải Covid-19, tuy nhiên những tiền lệ trước đây là cơ sở hữu ích của nhân loại cho việc sử dụng kháng huyết thanh từ những người đã khỏi bệnh cho đại dịch Covid-19 hiện tại.

Kinh nghiệm sử dụng kháng huyết thanh cho những bệnh do virus Corona

Đề xuất này được đề ra nhờ thành công khi sử dụng kháng huyết thanh ở quy mô nhỏ trong dịch SARS1 năm 2003 và dịch MERS năm 2012.

Nghiên cứu trên 80 người bị SARS ở Hồng Kông cho thấy những bệnh nhân được điều trị trước ngày thứ 14 đã được xuất viện vào ngày thứ 22, điều này phù hợp với quan niệm điều trị dự phòng ở giai đoạn sớm sẽ cho hiệu quả cao. Ngoài ra, kháng huyết thanh cũng được sử dụng ở những người có dấu hiệu nặng, 3 bệnh nhân SARS ở Đài Loan đã được điều trị bằng 500 mL kháng huyết thanh và đã sống xót.

Có 3 bệnh nhân MERS ở Hàn Quốc đã được điều trị bằng kháng huyết thanh, nhưng chỉ có 2 bệnh nhân nhận được kháng huyết thanh có kháng thể trung hòa. Nghiên cứu này nhấn mạnh thách thức lớn trong sử dụng huyết thanh đó là không phải bệnh nhân nào sau khi khỏi bệnh cũng tạo ra được kháng thể trung hòa. Một nghiên cứu trên 99 mẫu huyết thanh từ những người đã khỏi bệnh thì chỉ có 87 mẫu có kháng thể trung hòa.

Cũng có báo cáo cho rằng kháng huyết thanh đã được sử dụng để điều trị cho bệnh nhân mắc Covid-19 ở Trung Quốc. Mặc dù thông tin dịch tễ từ Trung Quốc rất ít và các nghiên cứu công bố chỉ trên một số ít bệnh nhân, nhưng thông tin cho thấy việc sử dụng kháng huyết thanh để làm giảm tải lượng virus là an toàn.

Lợi ích và rủi ro của kháng huyết thanh

Có thể sử dụng kháng huyết thanh để điều trị dự phòng hoặc điều trị Covid-19. Trong điều trị dự phòng, điều trị sử dụng kháng huyết thanh có thể giúp ngăn ngừa nhiễm bệnh ở những người có nguy cơ cao (F1), những người dễ bị tổn thương bởi dịch bệnh (người già, người suy giảm miễn dịch, …). Kiểm soát dịch bệnh bằng kháng huyết thanh đã và đang được sử dụng trong lâm sàng ở bệnh nhân tiếp xúc với virus viêm gan B và virus dại.

Hiệu quả của sử dụng kháng huyết thanh không thể từ suy luận mà phải từ các thử nghiệm lâm sàng có kiểm soát. Dựa vào kinh nghiệm sử dụng kháng thể trong lịch sử, có thể dự đoán việc sử dụng kháng thể để phòng bệnh sẽ hiệu quả hơn là sử dụng để điều trị.

Có 2 rủi ro chính trong sử dụng kháng huyết thanh:

• – Các rủi ro liên quan đến truyền máu như vô tình lây nhiễm các bệnh khác, hay tạo ra các phản ứng miễn dịch. Dĩ nhiên sẽ có xét nghiệm sàng lọc bệnh để làm giảm các rủi ro này xuống mức thấp. Dù vậy vẫn nên cân nhắc giữa lợi ích và rủi ro trước khi thực hiện.
• – Tăng cường nhiễm trùng phụ thuộc kháng thể (ADE) là một nguy cơ xảy ra ở một số bệnh do virus có thể khiến cho bệnh trở nên trầm trọng hơn thay vì giảm nhẹ. Vì vậy kháng thể kháng virus corona cũng có thể làm tăng cường khả năng lây nhiễm của những virus khác trong cơ thể người bệnh.

Dù vậy, dữ liệu lịch sử và hiện tại cho thấy sử dụng kháng huyết thanh ở giai đoạn sớm cho người lớn tuổi và những người dễ bị tổn thương thì có lợi nhiều hơn là có hại. Tuy nhiên, vẫn cần đánh giá xem xét trước khi sử dụng với bất kỳ trường hợp nào để tránh biến cố không mong muốn.

Triển khai và đề xuất sử dụng

Hiện nay, đã có ít nhất 1 công ty dược phẩm chuẩn bị tạo ra chế phẩm kháng thể kháng SARS-CoV-2 từ huyết thanh của những người đã khỏi bệnh Covid-19. Các chế phẩm này sạch hơn, an toàn hơn và có hiệu quả cao hơn kháng huyết thanh nên sẽ được ưu tiên đưa vào sử dụng. Thật không may là phải mất nhiều tháng nữa các chế phẩm như vậy mới được tung ra thị trường, vì vậy kháng huyết thanh từ người đã khỏi bệnh vẫn là lựa chọn tốt nhất ở hiện tại.

Như vậy, có thể sử dụng kháng huyết thanh để điều trị cho những người vừa có triệu chứng hoặc điều trị dự phòng cho những người đang bị phơi nhiễm với Covid-19. Hiện nay, các y tá và bác sĩ là những người cần sử dụng kháng huyết thanh nhất, bởi vì chỉ 1 ca nhiễm bệnh thì toàn bộ các y bác sĩ sẽ bị cách ly theo và có thể dẫn đến sụp đổ toàn bộ hệ thống y tế. Việc sử dụng kháng huyết thanh có thể giúp những y bác sĩ không cần phải cách ly và vẫn tiếp tục thực hiện công việc chăm sóc sức khỏe cho bệnh nhân. Kháng huyết thanh cũng có thể được sử dụng để ngừa bệnh cho người nhà của các bệnh nhân mắc Covid-19 khi bệnh nhân tự cách ly tại nhà.

Rõ ràng sử dụng kháng huyết thanh là giải pháp có thể áp dụng để ngăn chặn dịch bệnh hiện nay, tuy nhiên điều này đòi hỏi phải có sự kết hợp giữa các ban ngành khác nhau như các chuyên gia bệnh truyền nhiễm, bác sĩ huyết học, quản trị bệnh viện, … Giữa tình hình đại dịch Covid-19 hiện nay, các tổ chức nên xem xét việc sử dụng kháng huyết thanh càng sớm càng tốt vì thời gian là mấu chốt của vấn đề.

Sơn Phạm – Lược dịch